Θεσμοί και αξίες στην αθηναϊκή δημοκρατία

Τα τελευταία χρόνια γίνεται πάλι συχνά λόγος για την αρχαία δημοκρατία και τα διδάγματα που μπορεί να προσφέρει. Βασική επιδίωξη των συζητήσεων είναι η ανάδειξη ορισμένων χαρακτηριστικών της κλασικής Αθήνας ως κατάλληλων για τις σημερινές ανάγκες, με την αξιοποίηση μάλιστα των νέων τεχνολογιών. Το ζήτημα είναι προφανώς σύνθετο και αμφιλεγόμενο. Απαραίτητη είναι ωστόσο η προσπάθεια κατανόησης του τρόπου με τον οποίο λειτουργούσε το αθηναϊκό πολίτευμα......................................
.........................................................................................................................................................................
Πρώτον η Εκκλησία του Δήμου στην κλασική Αθήνα, δηλαδή η θεσμοθετημένη συνέλευση των πολιτών δεν συνερχόταν αυτοβούλως, ούτε άλλωστε πολύ συχνά. Την συγκαλούσαν οι λεγόμενοι πρυτάνεις ( οι 50 δηλαδή από τους 500 βουλευτές της πρυτανεύουσας κάθε μήνα φυλής), σύμφωνα  με αυστηρώς καθορισμένους τύπους, το πολύ σαράντα φορές το χρόνο. Δεύτερον κατά τις εργασίες της Εκκλησίας μπορεί να είχαν θεωρητικώς δικαίωμα λόγου οι πάντες, αλλά τα ήθη, η απαραίτητη προετοιμασία και η σκληρότητα του πλήθους δεν επέτρεπαν παρά σε έναν πολύ περιορισμένο αριθμό επαγγελματιών ρητόρων να αναπτύξουν τις απόψεις τους. Τρίτον, οι προσερχόμενοι στην Εκκλησία δεν είχαν το δικαίωμα να προτείνουν για συζήτηση όποιο θέμα επιθυμούσαν. Η κατάρτισης της αυστηρώς προκαθορισμένης ημερήσιας διάταξης ήταν υπόθεση των πρυτάνεων.  
Ακόμα σημαντικότερο, τα διάφορα θέματα δεν εισάγονταν για συζήτηση από τους πρυτάνεις ανοιχτά και απροϋπόθετα. Είχαν συζητηθεί εκ των προτέρων, συνήθως αναλυτικώς, στη Βουλή των 500, η οποία κωδικοποιούσε και τις ενδεχόμενες αποφάσεις που ήταν δυνατόν να ληφθούν με τα λεγόμενα προβουλεύματα. Η Εκκλησία αντάλλασσε έτσι απόψεις γύρω από προδιαμορφωμένα σχέδια αποφάσεων. Στην καλύτερη περίπτωση είχε τη δυνατότητα  να ζητήσει από τη Βουλή τη σύνταξη κάποιου προβουλεύματος και επίσης να προτείνει τροπολογίες στα σχέδια που της υποβάλλονταν.

Μας ενδιαφέρει ωστόσο περισσότερο ένα τέταρτο ζήτημα που είναι ίσως και το πλέον παρεξηγήσιμο και παρεξηγημένο. Στην Εκκλησία δεν συναθροιζόταν το σύνολο,, αλλά ένα μέρος μόνο των ενηλίκων πολιτών. Το ποσοστό των συνερχομένων ( ανάλογα με το μέγεθος του πληθυσμού που κυμαινόταν από εποχή σε εποχή ) δεν υπερέβαινε το 1/5/ ή και το 1/10 των ανδρών που είχαν το σχετικό δικαίωμα- για ν΄αφήσουμε κατά μέρος το πλήθος των ενηλίκων ελευθέρων ανδρών της εποχής χωρίς  πολιτικά δικαιώματα, και ακόμα περισσότερο κατά μέρος το σύνολο των γυναικών και των δούλων.
................................................................................................................................................................................
΄Ετσι με τον τρόπο της , η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν μιά αντιπροσωπευτική δημοκρατία. ΄Ενας προκαθορισμένος αριθμός παρόντων ελάμβανε αποφάσεις στο όνομα ενός απροσδιορίστου και κυμαινόμενου συνόλου......................................................................................................................

Η αθηναϊκή δημοκρατία θα μπορούσε έτσι να παραβληθεί, από την άποψη αυτή, λιγότερο με τις αυθόρμητες συνάξεις σε πλατείες, και περισσότερο με μιά σημερινή αστική δημοκρατία. Η Βουλή των 500 ήταν καθοριστική για τη λειτουργία της Εκκλησίας. Χωρίς αυτήν, η Εκκλησία δεν μπορούσε ούτε να συγκληθεί, ούτε να συζητήσει, ούτε να αποφασίσει, ούτε να εφαρμόσει τις αποφάσεις της. Η σημασία της προκύπτει αμέσως από την παρατήρηση ότι συνερχόταν καθημερινώς, όλες τις εργάσιμες ημέρες, δηλαδή 275 περίπου ημέρες τον χρόνο. Παρακολουθούσε έτσι όλα τα σημαντικά ζητήματα της πόλης αδιαλείπτως και επισταμένως.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................Ο χαρακτήρας της Βουλής προκύπτει και από  τον τρόπο της συγκρότησής της. Σε αυτήν αντιπροσωπεύονταν τυπικώς οι δέκα νοητές φυλές στις οποίες είχε υποδιαιρέσει ο Κλεισθένης τους Αθηναίους. Αλλά η επιλογή τους βασιζόταν, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό , στους 139 δήμους τις Αττικής, που αποτελούσαν γεωγραφικές ενότητες, μικρές και μεγάλες.Κάθε δήμος υπέβαλλε έναν αριθμό υποψηφίων από τον οποίο επιλέγονταν με κλήρωση όσοι προβλέπονταν. ΄Ετσι σε κάθε Βουλή υπήρχε εκπροσώπηση κάθε περιοχής, πλούσιας ή φτωχής, αγροτικής ή αστικής, ορεινής ή πεδινής. Η αντιπροσώπευση των Αθηναίων ήταν πλήρης.....................................................................
Κανείς δεν μπορούσε να επιλεγεί περισσότερες από δύο μή συνεχόμενες φορές.

Τα δεδομένα αυτά υποδεικνύουν ότι η Βουλή δεν ήταν ακριβώς ένα όργανο.  ΄Ηταν ένα σώμα, που επικύρωνε προτάσεις και διαμόρφωνε εισηγήσεις. Εξασφαλιζόταν έτσι ότι υπέβαλλε στην Εκκλησία σχέδια αποφάσεων, τα οποία ήταν σεβαστά και μπορούσαν να γίνουν εύκολα αποδεκτά. Η μεγάλη της αξία βρισκόταν στο πλήθος της που εξασφάλιζε την αντιπροσωπευτικότητά της.

Περνώ γρήγορα στο δεύτερο μείζον και επίσης συζητημένο θέμα, την επιλογή αρχόντων όχι με εκλογή, αλλά με κλήρωση.
΄Ηδη από την αρχαιότητα, η μέθοδος θεωρήθηκε από έγκυρους σχολιαστές ως προσήκουσα στις δημοκρατίες, σε αντίθεση προς την εκλογή που θεωρήθηκε χαρακτηριστική της ολιγαρχίας. Η κλήρωση , αδιανόητη στις σημερινές δημοκρατίες, επιβεβαιώνει, καθώς λέγεται , την ισότητα των πολιτών και δεν επιτρέπει την διάκριση των γνωρίμων ή των επιφανών. Αχρηστεύει την προεκλογική εκστρατεία και ακυρώνει τα πλεονεκτήματα του  πλούτου, της ευγλωττίας ή της ομορφιάς. Η δημοκρατία διοικείται έτσι από τυχαίους πολίτες, που αντιπροσωπεύουν απολύτως τη βούληση του συνολικού σώματος.

Τους εύλογους αυτούς συλλογισμούς αμφισβητεί ωστόσο η ίδια η ιστορική πραγματικότητα. Ο ισχυρισμός μάλιστα ότι η κλήρωση ταιριάζει στη δημοκρατία διατυπώθηκε αποκλειστικώς από της ανυπόκριτους εχθρούς της, τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Η ίδια η Αθηναϊκή δημοκρατία βεβαιώνει ότι έβλεπε το ζήτημα τελείως διαφορετικά.
Εάν η δημοκρατία θεωρούσε την κλήρωση πεμπτουσία του δημοκρατικού ιδεώδους τότε θα την εφήρμοζε στην επιλογή των σημαντικότερων αρχόντων, αυτών που πράγματι διοικούσαν την πόλη. Η κλήρωση ωστόσο γινόταν για 1.100 περίπου αξιωματούχους ( τους 500 βουλευτές και 600 με διάφορες άλλες αρμοδιότητες) που επιλέγονταν  συνήθως για ένα μόνο χρόνο, χωρίς δικαίωμα επανεκλογής στην ίδια θέση, εκτός από τους βουλευτές που μπορούσαν να επιλεγούν δύο φορές στη ζωή τους. Οι περισσότεροι από 100 ανώτατοι άρχοντες, μεταξύ των οποίων οι στρατηγοί, οι εκπαιδευτές των εφήβων, οι αρμόδιοι για τις σοβαρές οικονομικές υποθέσεις, ο υπεύθυνος για την ύδρευση της πολης, καθώς και όσοι αναλάμβαναν εξέχουσες θρησκευτικές αρμοδιότητες, εκλέγονταν και δεν κληρώνονταν. Οι σημαντικότεροι μάλιστα από αυτούς είχαν το δικαίωμα της αδιάλειπτης επανεκλογής. 

Βασικό δημοκρατικό ιδεώδες ήταν η αρχή της πλειοψηφίας, παρά τα ενδεχόμενα μειονεκτήματά της- γι΄αυτό άλλωστε οι Αθηναίοι καταμετρούσαν συνεχώς ψήφους, με ανάταση των χεριών, με βότσαλα και με όστρακα. Η κλήρωση απεναντίας δεν ήταν μιά δημοκρατική επινόηση. Στη συνείδηση των πολιτών ήταν ταυτισμένη με αριστοκρατικές αξίες, που έβρισκαν άλλωστε την εφαρμογή της σε θρησκευτικές πρακτικές μαντείων και ιεροσκόπων Στη σκέψη των Αθηναίων, ο κλήρος δεν εξασφάλιζε το τυχαίο και το αντιπροσωπευτικό, αλλά αυτό που διέθετε θεϊκή επίνευση. Θεωρήθηκε προτιμητέος για αξιώματα χωρίς μεγάλη σημασία- και μάλιστα όχι για να τα αναδείξει, αλλά για να τα υποβαθμίσει. ΄Οταν προέκυπτε αμφισβήτηση αρμοδιοτήτων, η εξουσία δινόταν πάντα στους αιρετούς, όχι στους κληρωτούς.

Διαφωτιστική είναι η επιλογή των βουλευτών. Η ανάγκη να βρίσκονται κάθε χρόνο 500 πολίτες διαθέσιμοι για καθημερινές συνεδριάσεις οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι περισσότεροι δήμοι υποδείκνυαν ως υποψήφιους ελάχιστους πολίτες. Η κλήρωση δεν έπαιζε συχνά κανέναν άλλο ρόλο από την επιλογή ανάμεσα στους βουλευτές και τους αναπληρωτές τους. ΄Οσο για την επιλογή των άλλων αξιωματούχων, αυτή βασιζόταν περισσότερο στην εθελοντική τους προσφορά και λιγότερο στην ίδια την κλήρωση. Η κλήρωση εξασφάλιζε ότι όταν οι προσερχόμενοι ήταν περισσότεροι από τους αναγκαίους,  η επιλογή μπορούσε να γίνει γρήγορα και απλά.

Η διοίκηση της πόλης ήταν μιά πολύ σοβαρή υπόθεση για να αφεθεί στην τύχη ή τους θεούς. Αλλά και για τους κληρωτούς εφαρμόστηκε το σύστημα της εκ των προτέρων δοκιμασίας, που μπορούσε κάλλιστα να αποκλείσει τους ακατάλληλους. Ως ιδεολογία , η κλήρωση καθιστούσε όλους τους αθηναίους πολίτες άριστους (αριστοκράτες) και έτσι ικανούς να αναλαμβάνουν αδιακρίτως τα μάλλον κοινά, απλά και συνηθισμένα.

Τέλος η έννοια της δημοκρατίας θεωρείται συχνά ταυτόσημη, ή πάντως συναφής, με την έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης, δηλαδή της αναδιανομής πλούτου, όχι με οικονομικούς μηχανισμούς, αλλά με πολιτικές παρεμβάσεις. Μάλιστα ο όρος δημοκρατία χρησιμοποιείται κάποτε και ως συνώνυμος του σοσιαλισμού. ΄Εχει έτσι ενδιαφέρον να δούμε πώς έβλεπαν το ζήτημα οι ίδιοι οι αρχαίοι Αθηναίοι. Και ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον να θυμηθούμε πώς το χειρίστηκαν στην πράξη. Ας ξεκινήσουμε με τα περιθώρια που είχε το δημοκρατικό πολίτευμα να παρεμβαίνει στην οικονομία και την ατομική κατοχή πλούτου.

Σύμφωνα με τις αρχές της, η αθηναϊκή δημοκρατία δεν είχε κανέναν περιορισμό στο είδος των πολιτικών αποφάσεων που μπορούσε να πάρει. Είχε τη δυνατότητα να αποδώσει το δικαίωμά του πολίτη σε μη πολίτες. Το δικαίωμα να απελευθερώσει δούλους, να επιβάλει πρόστιμα ή έκτακτες εισφορές. Να κηρύξει τον πόλεμο ή να συνομολογήσει ειρήνη. Παρόμοια θέματα συζητήθηκαν πολλές φορές. ΄Οταν σε συνθήκες μεγάλης κρίσης οι Αθηναίοι σχεδίαζαν να εκτελέσουν τους στρατηγούς που νίκησαν στις Αργινούσες επειδή δεν είχαν περισυλλέξει τους ναυαγούς, το πλήθος κραύγαζε ότι ήταν φοβερό να μην αφήνουν τον δήμο να κάνει ότι θέλει. (Ξενοφών, Ελληνικά 1.7.12)

Η αθηναϊκή δημοκρατία ωστόσο δεν έκανε ποτέ μαζική ή συστηματική χρήση παρόμοιων δικαιωμάτων. Απαιτούσε ασφαλώς από τους πολύ πλούσιους συμμετοχή σε σημαντικές δαπάνες της πόλης, χωρίς ωστόσο να τους στερεί την προνομιούχο τους θέση. Ουδέποτε άλλωστε επέβαλε γενική φορολογία, προοδευτική ή άλλη. Απεναντίας, θεωρούσε καθήκον της να προστατεύει τους πλούσιους, τόσο για λόγους δικαιοσύνης, όσο και για το συμφέρον της. Αναλαμβάνοντας τα καθήκοντά τους, τα μέλη του αθηναϊκού δικαστηρίου, οι Ηλιαστές, ορκίζονταν ότι δεν θα προβούν σε παραγραφή ατομικών χρεών, ούτε σε αναδασμό αθηναϊκής γής (Δημοσθένης 24.149)

΄Οπως εξηγούσε ο Δημοσθένης στο μέσον του τέταρτου αιώνα, όταν τα δημόσια οικονομικά βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση, η Αθήνα μπορούσε να αισιοδοξεί ."Χρήματα υπάρχουν", έλεγε με πάθος στους συμπολίτες του, όλα συγκεντρωμένα στα χέρια των λίγων πολύ πλούσιων Αθηναίων. Το πρόβλημα ήταν ότι δεν μπορούσαν και δεν έπρεπε να αναζητηθούν ακαίρως. Ακόμα και οι απειλές ή οι προειδοποιήσεις ότι οι Πέρσες ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πόλη, θα οδηγούσε στην απόκρυψη των περιουσιών. ΄Αρα κάθε έκτακτη εισφορά θα είχε πενιχρά αποτελέσματα. Μόνο τη στιγμή που οι εχθροί θα βρίσκονταν πια προ των πυλών, για να σώσουν μέρος τουλάχιστον της περιουσίας τους οι πλούσιοι, θα συνεισέφεραν προθύμως το υπόλοιπο. (Δημοσθένης 14.24-26)

Η ισότητα την οποία επαγγέλθηκε η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν πολιτική, όχι οικονομική. Από την άλλη βεβαίως πλευρά, η δημοκρατία δεν επέτρεπε στους πλούσιους να ασυδοτούν, να εκβιάζουν και να ιδιοποιούνται την περιουσία ή τον μόχθο των φτωχών πολιτών. Ακόμα λιγότερο να υποδουλώνουν ελεύθερους πολίτες λόγω χρεών. Στην κλασική Αθήνα κανένας πολίτης δεν κινδύνευε να χάσει την ελευθερία του λόγω υπερβολικού δανεισμού. Με δυό λόγια, η δημοκρατία χρησιμοποίησε τα πολιτικά της δικαιώματα παρέμβασης στην οικονομία περισσότερο για να διατηρήσει την κοινωνική τάξη, παρά για να την ανατρέψει....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
Απομένει μιά ακόμα μικρή λεπτομέρεια για να κλείσουμε τη σύντομη, επιλεκτική και περιληπτική αυτή παρουσίαση. Μιά μικρή λεπτομέρεια που τείνουν να λησμονούν οι περισσότερες σχετικές συζητήσεις. Και τη λησμονούν επειδή ακριβώς την άφησαν ασχολίαστη τόσο οι οπαδοί της δημοκρατίας, όσο και οι εχθροί της. Συμβαίνει να γνωρίζουμε πάντως, έστω και σε γενικές μόνο γραμμές, ότι βάση και ραχοκοκαλιά της αθηναϊκής δημοκρατίας δεν ήταν  μόνον οι απολύτως αντιπροσωπευτικές φυλές, που περιελάμβαναν σε σωστές αναλογίες  όλα τα είδη πολιτών. Πέρα από τις 10 νοητές φυλές υπήρχαν και οι 139 δήμοι που, ως γεωγραφικές ενότητες, δεν ήταν διόλου ομοιόμορφοι ή αντιπροσωπευτικοί.

΄Ενα από τα ελάχιστα χαρακτηριστικά των δήμων που γνωρίζουμε είναι ότι οι συνελεύσεις τους συνέρχονταν τακτικά και ότι αποφάσιζαν για όλα τα τοπικά θέματα. Στις συναθροίσεις τους μάλιστα η προσέλευση έπρεπε να είναι όσο μεγαλύτερη γινόταν, χωρίς προϋποθέσεις και περιορισμούς. Επρόκειτο για μιά κυριολεκτικώς άμεση δημοκρατία.Ορισμένοι μάλιστα μελετητές θεωρούν ότι ακόμα και ο όρος δημοκρατία δεν δηλώνει την εξουσία του Δήμου των Αθηναίων, αλλά την αφανή πλέον σε μας εξουσία των πολλών μικρών αθηναϊκών δήμων. Αυτοί δεν ήταν μόνο σχολεία της δημοκρατίας, αλλά και εφαρμογή της στην καθημερινή ζωή.  Ενδέχεται έτσι το σημαντικότερο δίδαγμα της αθηναϊκής δημοκρατίας να βρίσκεται ακριβώς στον συνδυασμό μιάς άμεσης με μιά αντιπροσωπευτική και αποτελεσματική δημοκρατία.



απόσπασμα από το βιβλίο του ΔΗΜΗΤΡΗ Ι.ΚΥΡΤΑΤΑ
"Μαθήματα από την αθηναϊκή δημοκρατία" 
εκδόσεις:  21ος παράλληλος