ΚΟΤΤΑΒΟΣ

Παίκτης Κοττάβου προσπαθεί να παίξει από όρθια θέση. Ερυθρόμορφη οινοχόη από την Ταρκύνια 440-430 π. Χ, Βερολίνο

Ο κότταβος ήταν παιχνίδι επιδεξιότητας που έπαιζαν οι αρχαίοι Έλληνες στα νυχτερινά συμπόσια για διασκέδαση και για να περνάει η ώρα. Η προέλευσή του τοποθετείται στην Σικελία.
Σκοπός του παιχνιδιού αυτού ήταν να πετύχουν ένα στόχο. Σαν βολή χρησιμοποιούσαν κρασί που το εκσφενδόνιζαν με το στόμα ή το πετούσαν με το χέρι κρατώντας ένα ρηχό πιάτο. Στόχος ήταν η πλάστιγγα, μια πιατέλα που ήταν προσαρμοσμένη ψηλά σε ένα ραβδί, ή έπλεε σε μια λεκάνη με νερό.
Η πλάστιγγα έπρεπε να πέσει κάτω ή να βυθιστεί ή πέφτοντας να γίνει "καπέλο" σε ένα αγαλματάκι που ήταν στημένο από κάτω.
Ανάλογα με την περίπτωση το χρησιμοποιούσαν και ως μαντείο, ερμηνεύοντας την τροχιά του κρασιού ή της πλάστιγγας κατά την ελεύθερη πτώση. Εκτελώντας αυτή την άσκηση δεξιοτεχνίας, ο πότης προφέρει τό όνομα της γυναίκας ή του άντρα που ποθεί. Αν το κρασί πετύχει το στόχο, ο παίχτης είναι βέβαιος για τα αισθήματα του προσώπου  που τον ενδιαφέρει.

Για ανταμοιβή έβαζαν την πλάστιγγα, ή διάφορα άλλα δώρα. Σημασία είχε όχι μόνο να πετύχουν το στόχο, αλλά και η καλαισθησία της κίνησης και της τροχιάς του βλήματος κατά το παιχνίδι. Το παιχνίδι ήταν τόσο δημοφιλές, που κάποιος ονόματι Αθηναίος λένε ότι είχε συγκεντρώσει πλούσια συλλογή βραβείων.
Σε ένα ποίημα ο ΄Ερωτας και ο Υμέναιος  παίζουν κότταβο, ενώ ο Γανυμήδης  με ένα στεφάνι στα χέρια είναι διαιτητής. Ανταμοιβή είναι ένα αγαλματάκι της ΄Ηβης σε έναν αργυρό δίσκο. Ο Υμέναιος έριξε πρώτος, αλλά δεν πέτυχε. Τότε ο Έρως με την σειρά του σημάδεψε, και πριν ρίξει, έκανε από μέσα του προσευχή στην μητέρα του.
Στην Παλατινή Ανθολογία, διαβάζουμε μιά επίκληση προς μιά εταίρα, στην διάρκεια του κότταβου. "Μόλις ο ηχηρός θόρυβος του κρασιού, σαν το πλατάγισμα του "τηλέφιλου" κροτήσει πάνω στο κύρτωμα του προφητικού αγγείου, ξέρω πως μ΄αγαπάς. Θα μου δείξεις αμέσως πως είναι αλήθεια, πλαγιάζοντας μαζί μου ολόκληρη τη νύχτα. ΄Ετσι, θα μου δείξεις την ειλικρίνειά σου. Και θ΄αφήσω αυτούς τους μεθύστακες να γλεντάνε με τον κότταβο, ρίχνοντας με φασαρία πολλή , το κρασί τους στο αγγείο".
Υπήρχαν και διάφορες παραλλαγές του παιχνιδιού , μιά εκ των οποίων είναι γνωστή ως "κότταβος κατακτός".Χρησιμοποιούσαν μιά μεταλλική ράβδο, στημένη κατακόρυφα ,πατώντας σταθερά σε τρία πόδια, όπως τα καντηλέρια, η οποία κατέληγε σε μιά μυτερή αιχμή. Στην κορυφή τοποθετούσαν έναν μικρό δίσκο σε ασταθή ισορροπία. Ο παίκτης έπρεπε να ρίξει τις σταγόνες του κρασιού πάνω στον δίσκο και να τον ανατρέψει. Εκείνος πέφτοντας έκανε έναν χαρακτηριστικό ήχο, αφού χτύπαγε πάνω σ΄εναν μεγαλύτερο που ήταν στερεωμένος στην μέση της κοτταβικής ράβδου. Από τον ήχο εξαγόταν και το μαντικό συμπέρασμα. 
 Η φύση του παιχνιδιού δείχνει την σχέση που είχε με τον Διόνυσο και την Αφροδίτη. Παιζόταν για περίπου τρεις αιώνες από το 600 π. Χ που πρωτοεμφανίστηκε, με τόσο πάθος ,ώστε έφθασαν να κατασκευάζουν ειδικές στρογγυλές αίθουσες , στην μέση των οποίων τοποθετούνταν τα αντικείμενα του παιχνιδιού. Ωστόσο, λόγω της πολυπλοκότητας (πιθανότατα), στην πορεία των αιώνων, οι μεθυσμένοι πότες προτίμησαν πιό εύκολα παιχνίδια και έτσι εγκαταλείφθηκε Παρ΄όλ΄αυτά, γοήτευσε και εξακολουθεί να γοητεύει τους ερευνητές.
 

Σκηνή συμποσίου, με δυό ζευγάρια να παίζουν Κότταβο, 340-330 π.Χ, Βύρτσμπουργκ , Martin Von Wagner Museum.

 κόττᾰβος, ὁ, Ἰων. καὶ ἀρχ. Ἀττ. κόσσαβος (ὡς ἐν Αἰσχύλ. Ἀποσ. 178 πρβλ. Εὐρ. Ἀποσπ. 632)· ― Σικελική τις παιδιὰ ( Ἀνακρ. 52, Κριτίας 1. 1), λίαν συνήθης ἐν τοῖς συμποσίοις τῶν νέων ἐν Ἀθήναις. Ὁ ἁπλούστατος τρόπος τῆς παιδιᾶς ἦτο νὰ ῥίπτῃ ἕκαστος τῶν συμποτῶν τὸν οἶνον τὸν ἐναπολειφθέντα εἰς τὸ ποτήριόν του οὕτως ὥστε νὰ πλήττῃ ἠχηρῶς λεκάνην τινὰ ἐκ μετάλλου, ἐνῷ αὐτὸς ἐπεκαλεῖτο τὸ ὄνομα τῆς ἐρωμένης του, καὶ ἐὰν ὁ ὅλος οἶνος ἔπιπτε μετὰ διακεκριμένου καὶ καθαροῦ ἤχου εἰς τὴν λεκάνην, ἐσήμαινεν ὅτι εἶχε τὴν εὔνοιαν αὐτῆς, πρβλ. Καλλ. Ἀποσπ. 102. Ὁ οἶνος ὁ οὕτω ῥιπτόμενος ἐκαλεῖτο λάταγες ἢ λαταγὴ (ἴδε λάταξ). Ἡ πρᾶξις τοῦ ῥίπτειν (ἀποκοτταβίζειν) περιγράφεται ἐπιτυχῶς ὑπὸ τοῦ Ἀντιφάν. ἐν «Ἀφροδίτης γοναῖς» 1, ἔνθα ἴδε Meineke· πρβλ. ἀγκύλη, ἀγκύλητος. ― Ἡ παιδιὰ αὕτη ταχέως κατέστη πολύπλοκος καὶ ἐπαίζετο κατὰ διαφόρους τρόπους. Ἐνίοτε πολλὰ μικρὰ ποτήρια (ὀξύβαθα) ἐτίθεντο οὕτως ὥστε νὰ ἐπιπλέωσιν ἐν τῇ λεκάνῃ, καὶ ὅστις ῥίπτων τὸν οἶνον ἀνέτρεπε πλειότερα ἐξ αὐτῶν εἰς ὡρισμένον ἀριθμὸν βολῶν ἐλάμβανε τὸ βραβεῖον (κοττάβιον), Κρατῖν. ἔνθ’ ἀνωτ., Πλάτ. Κωμ. ἐν «Διῒ κακουμένῳ» 1· πρβλ. Ἀριστοφ. Ἀποσπ. 9, Ἰουβενάλ. 3. 102· ἐνίοτε ὁ οἶνος ἐρρίπτετο ἐπὶ πλάστιγγος κρεμαμένης ὑπεράνω ἀγαλματίου (μάνης Ἀντιφ. ἔνθ’ ἀνωτ. γέρων Εὐρ. Ἀποσπ. 566) τεθειμένου ἐντὸς ὕδατος καὶ ἡ ἐπιτυχία τοῦ παιγνιδίου ἔκειτο εἰς τὸ νὰ κάμῃ ὁ ἀποκοτταβίζων τὴν πλάστιγγα νὰ πλήξῃ κατερχομένη τὴν κεφαλὴν τοῦ ἀγάλματος. Περὶ τῶν ἀρχαιοτέρων περιγραφῶν τῆς παιδιᾶς ἴδε Ἀθήν. 666 κἑξ. (πρβλ. 479), Σχόλ. Ἀριστοφ. Εἰρ. 342, 1243, Πολυδ. Ϛ΄, 109, Σουΐδ. ἐν λέξ. κοτταβίζειν. Τὴν λέξιν κότταβος μετεχειρίζοντο, 1) ἐπὶ τῆς αὐτῆς παιδιᾶς, Ἀνακρ. 52, Κριτίας 1. 1, Πλάτ. Κωμ. ἐν «Λάκωσιν» 1. 4, κτλ. 2) ἐπὶ τοῦ ἄθλου, = κοττάβιον, Εὔπολ. ἐν «Βάπταις» 20, πρβλ. Ἀθήν. 667D 3) ἐπὶ τοῦ ῥιπτομένου οἴνου, = λάταξ, Εὐρ. Ἀποσπ. 632, Ἀντιφ. ἐν «Ἀφροδίτης γοναῖς» 1. 5, πρβλ. Meineke εἰς Κωμ. Ἀποσπ. 5. σ. 44. 7) ἐπὶ τῆς λεκάνης, = κοτταβεῖον. Κρατῖν. ἐν «Νεμέσει» 6, Εὔπολ. ἔνθ’ ἀνωτ., Ἀντιφ. ἔνθ’ ἀνωτ.

Πηγές:

ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ Dr. Wilhelm Richter, επιμ. (1887) (στα Γερμανικά). Die Spiele der Griechen und Römer. Λειψία: E. A. Seemann. 

Χρήστος Λάζος "παιχνίδια των αρχαίων ελλήνων" εκδόσεις ΑΙΟΛΟΣ

Λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.